روابط مصر و اسرائیل از دهه ۱۹۵۰ تا اوایل دهه ۱۹۸۰ یکی از پرتنشترین و حساسترین محورهای ژئوپلیتیک خاورمیانه بود. این دوره، با چند جنگ گسترده، تغییرات اساسی در مرزهای منطقه، مداخله قدرتهای جهانی و در نهایت رسیدن به صلحی تاریخی شکل گرفت. جنگهای مصر و اسرائیل نهتنها معادلات داخلی این دو کشور، بلکه مسیر منازعه عربی–اسرائیلی، سیاستهای جهان عرب و نوع مداخله بازیگران جهانی را دگرگون کردند. در ادامه، با نگاهی تحلیلی به مهمترین مقاطع این روابط پر فراز و نشیب میپردازیم.
جنگ های اسرائیل و مصر
مصر و اسرائیل از زمان تأسیس اسرائیل در سال ۱۹۴۸ تا امضای پیمان صلح در ۱۹۷۹ عملاً در وضعیت درگیری یا تنش دائمی بودند. سه جنگ بزرگ میان این دو کشور — بحران سوئز ۱۹۵۶، جنگ ششروزه ۱۹۶۷ و جنگ یوم کیپور ۱۹۷۳ — مسیر رویدادهای سیاسی و امنیتی منطقه را تعیین کردند.
دلایل اصلی این درگیریها را میتوان در چند محور خلاصه کرد:
- مسئله فلسطین و مرزبندیهای جدید پس از ۱۹۴۸
- نقش ملیگرایی عربی، بهویژه در دوران ناصر
- اهمیت استراتژیک صحرای سینا و کانال سوئز
- رقابت قدرتهای جهانی در دوران جنگ سرد
- نبود اعتماد و عدم وجود چارچوب مذاکره مشخص
درک این زمینه تاریخی، فهم چرایی وقوع جنگها و نتیجه نهایی آنها را روشنتر میکند.
جنگ کانال سوئز (بحران سوئز) ۱۹۵۶
بحران سوئز یکی از نخستین درگیریهای بزرگ پس از جنگ جهانی دوم بود که تأثیر مستقیم بر نقش استعمارگران سنتی و قدرتهای نوظهور گذاشت. آغاز بحران زمانی بود که جمال عبدالناصر، رئیسجمهور مصر، کانال سوئز را ملی کرد. این تصمیم منافع بریتانیا و فرانسه را شدیداً به خطر انداخت، زیرا بخش بزرگی از تجارت و تردد کشتیهای این کشورها از طریق همین کانال انجام میشد.
در واکنش، بریتانیا و فرانسه با هماهنگی پنهانی اسرائیل نقشهای برای حمله طراحی کردند.
اهداف اسرائیل در این نبرد عبارت بود از:
- حذف تهدید ارتش مصر در مرزهای جنوبی
- تصرف صحرای سینا و ضربه به حضور نظامی مصر
- باز کردن مسیر دریایی از تنگه تیران
- کاهش جایگاه ناصر بهعنوان رهبر جهان عرب
اسرائیل توانست ظرف چند روز صحرای سینا را اشغال کند، اما فشار شدید ایالات متحده و شوروی باعث توقف عملیات و عقبنشینی نیروهای مهاجم شد. با وجود پیروزی نظامی اسرائیل، نتیجه سیاسی جنگ به سود مصر تمام شد و ناصر بهعنوان قهرمان ملی جهان عرب شناخته شد.
نکته مهم: بحران سوئز آغاز افول نفوذ استعمارگران اروپایی و افزایش نقش آمریکا و شوروی در خاورمیانه بود.
جنگ شش روزه اسرائیل و مصر (۱۹۶۷)
جنگ ششروزه یکی از سرنوشتسازترین جنگهای تاریخ خاورمیانه است. تنشها میان اعراب و اسرائیل در سال ۱۹۶۷ به اوج رسید و در نهایت با حمله پیشدستانه اسرائیل آغاز شد.
عوامل آغاز جنگ
- بستن تنگه تیران توسط مصر
- افزایش حضور نظامی مصر در صحرای سینا
- اتحاد و هماهنگی مصر، اردن و سوریه
- تهدیدهای متقابل و فضای ملتهب سیاسی
نتیجه جنگ
در مدت تنها شش روز، ارتش اسرائیل موفق شد:
- صحرای سینا و غزه را از مصر بگیرد
- قدس شرقی و کرانه باختری را از اردن تصرف کند
- جولان را از سوریه اشغال کند
برای مصر، این شکست از جنبههای نظامی، سیاسی و روحی یکی از سختترین ضربات در تاریخ معاصر بود. از این زمان تا جنگ ۱۹۷۳، مصر به بازسازی ارتش و برنامهریزی برای بازپسگیری سرزمینها پرداخت.
اهمیت جنگ:
اشغال صحرای سینا و افزایش نفوذ اسرائیل معادلات قدرت را برای سالها تغییر داد و موضوع «سرزمین در برابر صلح» را به محور مذاکرات آینده تبدیل کرد.
جنگ یوم کیپور / جنگ اکتبر ۱۹۷۳
جنگ ۱۹۷۳ یکی از پیچیدهترین جنگهای منطقه است که با حمله همزمان مصر و سوریه در روز «یوم کیپور» — مقدسترین روز یهودیان — آغاز شد. حمله غافلگیرانه مصر شامل عبور نیروهای این کشور از کانال سوئز و شکستن «خط بارلو» (استحکامات اسرائیل در شرق کانال) بود.
دلایل حمله مصر
- بازپسگیری تمام یا بخشی از صحرای سینا
- شکستن غرور نظامی اسرائیل پس از شکست ۱۹۶۷
- ایجاد شرایط لازم برای مذاکرات سیاسی
- بازیابی جایگاه مصر در جهان عرب
نتایج جنگ
در مرحله نخست، ارتش مصر به موفقیتهای قابل توجهی رسید؛ اما در ادامه با حمایت گسترده آمریکا از اسرائیل، موازنه جنگ تغییر کرد. در نهایت، قطعنامه سازمان ملل و میانجیگری آمریکا باعث آتشبس شد.
اما مهمترین پیامد جنگ این بود که:
- درهای مذاکرات صلح میان مصر و اسرائیل باز شد.
این جنگ عملاً زمینهساز سفر تاریخی انور سادات به بیتالمقدس و سپس امضای پیمان کمپدیوید در سال ۱۹۷۹ شد.
پیمان صلح ۱۹۷۹ میان مصر و اسرائیل
پیمان صلح میان مصر و اسرائیل یکی از بحثبرانگیزترین اما پایدارترین توافقهای خاورمیانه است. این پیمان پس از مذاکرات کمپدیوید و با میانجیگری ایالات متحده امضا شد.
مفاد اصلی پیمان:
- خروج کامل اسرائیل از صحرای سینا
- بازگشت کنترل مناطق نفتخیز سینا به مصر
- ایجاد روابط دیپلماتیک میان دو کشور
- تضمین عبور آزاد کشتیها از کانال سوئز
- توقف درگیریهای نظامی و حل اختلافات از طریق مذاکره
این پیمان، واکنشهای مختلفی در جهان عرب بهدنبال داشت و مصر بهطور موقت از اتحادیه عرب اخراج شد. اما در بلندمدت، این توافق باعث ایجاد ثبات نسبی میان دو کشور شد و تا امروز پابرجا مانده است.
تأثیرات منطقهای و بینالمللی جنگها
جنگهای مصر و اسرائیل تأثیرات گستردهای داشتند که فراتر از مرزهای این دو کشور بود:
۱. تغییر توازن قدرت در خاورمیانه
پس از جنگ ۱۹۶۷، اسرائیل به نیروی اول منطقه تبدیل شد و مصر تا سالها درگیر بازسازی ارتش بود.
۲. شکلگیری ائتلافهای جدید عربی
اختلافات میان کشورهای عربی درباره نحوه مقابله با اسرائیل افزایش یافت. برخی کشورها طرفدار مذاکره و برخی حامی تقابل نظامی بودند.
۳. تقویت نقش آمریکا و شوروی
این جنگها زمینه را برای حضور گستردهتر دو ابرقدرت در خاورمیانه فراهم کردند.
۴. شکلگیری جریانهای سیاسی و نظامی جدید
از جمله تقویت سازمان آزادیبخش فلسطین و آغاز شکلگیری جریانهای مقاومت در منطقه.
۵. اثرات اقتصادی گسترده
بستن کانال سوئز در برخی جنگها، صادرات نفت، و هزینههای نظامی بر اقتصاد منطقه و جهان تأثیر گذاشت.
نقش قدرتهای خارجی (ایالات متحده، شوروی سابق و دیگران)
درگیریهای مصر و اسرائیل در دوران اوج جنگ سرد رخ داد و همین موضوع، پای قدرتهای جهانی را بیش از پیش به منطقه باز کرد.
- ایالات متحده
- مهمترین حامی اسرائیل، بهویژه از دهه ۱۹۶۰ به بعد
- ارائه کمکهای نظامی و اطلاعاتی گسترده
- نقش کلیدی در آتشبس ۱۹۷۳
- معمار اصلی توافق کمپدیوید
- شوروی سابق
- پشتیبان مصر و سوریه
- ارسال تسلیحات، آموزش نظامی و مستشاران
- تلاش برای گسترش نفوذ در خاورمیانه
- بریتانیا و فرانسه
- دخالت مستقیم در بحران سوئز
- از دست دادن نفوذ سنتی در منطقه پس از ۱۹۵۶
- سازمان ملل
- میانجیگری در آتشبسها
- استقرار نیروهای حافظ صلح در سینا
نقش این بازیگران نشان میدهد که جنگهای مصر و اسرائیل، بخشی از رقابت بزرگتر جهانی نیز بودند.
تنشها و درگیری های فرعی پس از پیمان صلح
با وجود پیمان صلح، روابط مصر و اسرائیل تا سالها پرتنش بوده است. برخی از مهمترین تنشهای پس از صلح عبارتاند از:
- اختلافات امنیتی درباره غزه
- فشار افکار عمومی مصر علیه عادیسازی
- درگیریهای محدود مرزی در دهههای ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰
- موضوع گروههای مسلح در صحرای سینا
- اختلاف مواضع درباره فلسطین و روند صلح خاورمیانه
با این حال، هر دو کشور آگاه بودند که بازگشت به جنگ میتواند هزینههای سنگینی به همراه داشته باشد، بنابراین پیمان صلح ۱۹۷۹ یکی از پایدارترین توافقهای منطقهای باقی ماند.
